Rogrog ne Mou se Fu’akiag ne Ri Ha’ Ta – Churchward Chapel

‘ON KAMATAGA – TE KEL’ĄKI

Kąurot Rotume te Suva ‘e ’on kamkamataga, ‘e reko iris kat ‘es rī rotut ra, a’a’sok ‘oris tē tē ag’esea fak kąu rotu ‘e rī rot ne Rot Uesele ne ‘os kąinag helava – Sapato mumuą ruą ne hula ‘e Centenary ta; ‘on fol ne Sapato ‘e Butt Street ta; ‘on häk ne Sapato hö’ hoi’ák se Centenary ta. Ma nōnō ka huąl ta ma gasav liąm, ma ‘on liąm ne Sapato la sar se ma ‘e Dudley, ne ‘e ta āvat, ‘e Raiwaqa.

La’akiąg ne rotu rērē tapoa’ ‘e ta fąu ma’oi pąu. Ka ‘os Gagaj ‘Ąitu räe se hea’hea’ näe ‘on iris ne muą’ák tē ‘e laloag ne āv ta. ‘Is ‘io hö’ ‘e terąni te ‘i, ma ‘is la po la räe ne Gagaj ‘Ąitu garue ‘e sal ‘oroi, ma kel’ák tē se ö’fāta ‘Apirato Varea, ne garue fak Huá’ ‘e av ta’ag. Gagaj ‘Aitu kamat la garuetape’ ma ‘e máür ‘on iris ma’oi ne la ‘es väeag ‘e garue fu’ák ne Ri Ha’ te’is, ososia iris se avat ne iris la ‘es väeag la hạiasoag, ka iris kat seminte ‘inea ‘e ra.

Rē moset, ne kel’ák tēet ne Huá’ ta ‘Apirato ‘ese e, la kąu rot Rotume te Suva, la fu’ąkia ta ‘os rī rotu, la Rotuạm ‘atakoa ne leum se Fiti la po la teag’esea, la ag ‘Ąitu ē sin. Pear his ho’am la hạifäegag sin, ka Huá’ ‘Apirato rak’ák perat ne kel’ák se ią ta perat ne ‘os Ri Ha’ ta fūue sin ‘e ‘i.

Ma hąifäegag ne tög ne pear ta kat seminte a’sok ra, ka ią kamat la hao tē se pear ta ‘e ‘on pilifi ne te’is pērat ne Gagaj ‘Ąitu nā se ‘isa. Huá’ ta rak’ák tape’ ma ne kel’ák tape’ ma se ia, ne ö’fa ta Sokra’a Motufaga täla mająut ne la fu’ąkia Ri Ha’ ta.

‘E āvat ne te te’is kel’ák se Huá’ ta ‘Apirato, ka ö’fa ta Sokra’a āgtąu ma ta āv noanoa pąu het ‘e ‘on mąuri. Ö’fa ta Sokra’a sąim, ka ią noh ‘af’af pạu. Huá’ ta ‘Apirato hele’ ‘e ö’fa ta Sokra’a, ma rak’ák se iag ne Gagaj ‘Ąitu la a’roa ‘on mąuri, ią Sokra’a, la ią la fu’ąkia Ri Ha’ ta, ma la nā tape’ ma se ią, Sokra’a, ta fąu ma’oi se muą, ‘e ‘on la a’vąhiạg ne fu’ák ne Ri Ha’ ta.

Huá’ ta ‘Apirato kamat tape’ ma hạifäegag la ao selen la fu’ạkia Ri Ha’ ta ‘e reko kạurot ta kat ‘es koroa ra, ma kat ‘es ra ta le’et a’susu ‘amnák te’is. Huá’ ‘Apirato garue fạu saghul ma siạv ‘e fuag fak hua’i, ma iạ a’u’ua ‘e fạu 1979 ka fu’ák ne Ri Ha’ ta kat seminte kamat ra – ka, ao selen ta na vahiạ.

Komiti ne fu’ák ne Ri Ha’ ta hilia Ӧ’fa ta Gạrsạu ‘Epeli la Jemen Puer ne Building ma Finance ta. ‘E fuag he te’is, ö’fa ta Garsau ta tior’ạkia selen ‘atakoa ma hạifäegagan te ne kop la re se fu’ạkiạg ne Ri Ha’ ta. Te mumuet ne ö’fa ta Garsau re, iạ ‘ihua famör ne ma ‘oris “trades”
(electricians, engineers, plumbers, carpenters, builders etc.) se ta tạunạ’it ‘e ri nohoag ‘ole Paulo ma Akanisi Vaurasi. Ią kel’ąkia “plans” ne Ri Ha’ ta, ma hạifäegag ta a’sok la tior’ạkia ne ‘is la po la fu’ák Ri Ha’ ta ne ‘igke’. ‘E laloag ne tạuná’ te’is, mou se Sokra’a, Hanfiro, Rupeti Mua, Tomo, Paulo Vaurasi. Ö’ö’ fā ‘atakoa ‘i a’fumou’ák ne “’Is la po la fu’ạkia Ri Ha’ ta”

1971
Komiti ne hil ‘e fạu ta’ag ma fu’ák la kamat la ao selen la fu’ạkia Ri Ha’ ta, mou se:

Mojito Reptelelei Fesa’itu
Fatiaki Misau
Afrete Mua
Aisea Nakaora
Dr. Faga Panapasa
Häe Pene

Huá’ ‘Apirato Varea a’fumou’ák la Fatiaki Misau la Jemen ne Komiti. Ao selene kamat se ta pasat ma la’ lāat, ma te’, rere ne ao selen ta ‘e ta fạu fol ‘atakoa

1974
Komiti räe ne kop la re ta sal hoi’ák la poom mone ti’ut ‘e reko ao selenet ne rere kat poom ra ta koroa ti’ut. Ma ta fup’ák se la väea kakại rotu se ta kạugarueag ti’ häk, la hạiagạiạg mak kä’ pel ma nate ‘e te’ ne hula. Kạumakag häke väe tape’:

Rewa St – kạunohoag ne noh ‘e far sal ne hat sin Samabula,
Tamavua, Nabua, Navesi, Nasinu ma Nausori
Raiwaqa – Milverton/Granthan Rd se Raiwawa
Raiwai – Housing Estate
Turạki – hat sin Bagasau, Brown St, Edenville, ma uạn taon ta

‘E rán 14 Tisempa 1974, hạiagạiạg mak kä’ pel mumue ta a’sok ‘e Butt St. ‘E terán ta’ag, Ri Rotu te Butt St kat va’ön’ạkia ra ma’oi ne kakại rotu – ma’oit kop la fu ‘e sisi. Selen ne fakput ‘e Sapato he ta’ag, sir’ák $700.00 – ko ta te a’ mumuet Komiti po ma fakput ta mone ti’ tape’it. Kamat ‘e terán ta’ag, hạiạgạiạg mak kä’ pel ma nate ‘e te’ ne huạl fo’ou garue a’fumou’ạki e ‘e rotu. Kạumakag häke ta a’ne’ne’ia aoag ne mone.

1977
Komiti hil kạugarueag mea’mea’ het la iris la aoa utut ne la fu’ạkie sin Ri Ha’ ta, ma iạ ne muạ’ạkia komiti mou se Aisea Nakaora. Ut ruạ räe se: utut ne Ri Ha’ ta fuue ‘e ‘i ma perat ‘e vakvak ne Sukhu Park, ‘e Raiwasa. Tạuná’ ne komiti ne a’sok ‘e ri ‘ole Fa Huá’‘Apirato ‘e Brown St, komiti a’vạhia la togia pera te Rewa St ne Ri Ha’ ta fuu e ‘e ‘i. Huá’ ta ‘Apirato na ro’ạit ne ‘uạ’uạ’ạki se hạiasoag ‘on ‘Aitu ma a’vavhiạn poag mij ne pear ta, ma huạg fe’en ‘on komiti ma hugag ‘esea ‘on kakại rot ofrạu ta. Fäeag a’fạiạg leleit Huá’ ta ‘ea se komiti, “hanue ta fapui váh”.
Pear ta kat seminte tög ra, ka komiti räe se te fak foh he his, ‘is kop la re mumuạ, la ‘is la fá’ (register) ‘e foho: –

As ne kakại rot ta (registration) – Suva Rotuman Methodist Church Congregation

Iris ne hil la “Trustees” ma fu’ák ‘e foho:

Dr. Faga Panapasa
Josefa Rigamoto
Paulo Manueli,
Aisake Wiliame (Gagaj Kauturaf),
Apirato Varea

1978 – 1979
Hanuet ne tög vąhia fū ārār pąu ma komiti tior’ák ne kop la ho’am gagaj
ne mająu se tior’ák ne kąinag ri tapenet la fu’ák la áf ma tekäe he ta
(architects). Komiti räe ne ‘os le’ te, Sạuriạki Mitchell, ne ko ta a’váh se
‘on rako ‘e Niusirạgi ‘e maj te’is (architecture), garue ‘e kampane te’,
Architects Pacific Development Partners Ltd (APDL). Ią ne ‘on’on
kampane ta, Stuart Huggett, ią fā rot fak Karisto (Anglican) tape’ ma.
Komiti hąisok’ąkigen fäega ma kampane ta, ma ‘e vạhiạg ne ta rotut ne
a’sok ‘e Centenary ‘e fąu 1978, APDL ho’oaf “plan” het ma “model” het se
ta Ri Ha’ kąlkąlut ne täla fu’ąki ē. Kakąi rotu ‘oaf se kelkeleag ne Ri Ha’at
ne täla fu’ąki ma kąu’ák a’häe ne “plan” het ne ho’oaf.

1981
‘E reko perat ne tög vąhia fū ‘e laloag ne “residential zone”, la fu’ąkia ta riit ne ‘eag ke ‘ea ri nohogat (residential), kop la ‘e’ák ofrąu mumuạ se iris ne noh ‘e ūt ta’ag, ne iris la ‘oaf sin ne ‘igke’. Garue te a’sok ma ‘el se ma la iris ‘atakoa ne noh ‘e ūt ta’ag kat kąu’ąkia ra la fu’ąkia ta Ri Ha’at se tekäe he ta’ag. Komiti la’ma hąifäegag ma Director ne Town & Country Planning (Pita Nacuva) ne re puer ma aier’ák ne fu’ák ne Ri Ha’ ta ‘e tekäe he ta, la po la sok. Ö’fā ta Fatiạki Misau väe ūt se Labasa la Divisional Planning Officer, ma ö’fā ta Garisau ‘Epeli ta hil la tög’ąkia ‘ią la Jemen ne Komiti.

1982
Komiti nā “plan” ne Ri Ha’ ta se kempane fu’ák ri (building contractors) fol, ma quotes ne hö’ąkim, ‘e kampane folu, mea’mea’ se ma se Reddy Construction, $700,000.00. ‘E huạl ne Sepitempa, tạunạ’it a’sok ‘e vạhiạg ne rotu ‘e Dudley, la garue fu’ák ne Ri Ha’ ta la nā se “Contractors” ne kakại rotu tála fu’ạkia Ri Ha’ ta? Kepoi ka kakại rotu täla fu’ạkia Ri Ha’ ta, ma Sokra’a Motufaga täla fa mająu ta. Hil tē ta sok, ma marō se a’häe het la ‘is kakąi rotu täla fū’ąkia Ri Ha’ ta. Marō ta po ke ‘e vote ‘esea het. Ma’oit ne a’susu se a’häe het la ‘is täla fu’ąkia, kat kąu’ák ra ‘e reko iris kat ‘oaf ra la ‘is la rē toroag‘e a’häe het ne ‘is la fu’ák ma kal po ‘e ra la a’vąhia. Ka Ö’fa ta Gạrsau
aier’ák ‘e’ lāl pąu ne ‘on huga ne vote ‘esea he te’, Gagaj ‘Ạitu ta’a – ‘Ąit ‘Eseat – One Vote, One G-D ne täla hąiasoagan ‘is la ‘is la po se ma la fu’ąkia ‘os Ri Ha’ ta – ‘e reko Ią täla a’sokoa garue te’is, ‘e ‘isa – ‘os väeag ta? lạ aier ma pilif se Iag.. ma kepoi ka ‘Ąitu ma ‘is, ma po tapen la ‘is larē toroag?

THE BUILD
Āoag ne Koroa la Fu’ạkia Ri Ha’ Ta ‘E reko a’häet ne a’fumou’ák la kakại rotu la fu’ạkia Ri Ha’ ta, la ‘is kal a’noa ra la far selen ‘e bank ta, o’o’i nā ‘oris vahia ‘e āoag ne koroa. Kạumakag häke hạiagạiạg mak kȧ’ pel ma natē ‘e te’ ne hula la fakput selen se fu’ạkiạg ne Ri Ha’ ta. Kạumakag häke āo selen ‘e sal ma’oi hoi’áktape’ ma – tög’ák fekei, re ‘āfa, sa’ tē, fūn tē ma tög’ák garue ne si’ ‘on ö’ö’hạina ‘e rē Pasa (bazaar). Selene fak fakput ma se āvat ne komiti tior’ák ne ‘is po pạu la kamat ‘os la fu’ạkiạg ne Ri Ha’ ta.

Fạu ta: 1982
Komiti ma fā Majạu ta kamat la sạkior a’momom se tē ne kop la tög mumuạ, ma hisi ‘on tög ta. Hạifäegaga rē ma a’fumou’ák tög ne te ‘e koroa ne “hardware” ‘e Suva. Tög Ne ‘Ại ‘Atakoa Ta Gagaj ‘Ạitu a’sok ma kikia ma kel’ák ne Iạ kạu ma garuet ne ösös la a’soko
e. Iạ fu’ák ‘os famori se fuạg ne pure ‘e ūt ma’oi ma a’vavhinen hạifäegaga la a’sokoa ‘os pa ‘ese, ne, pa ‘es ‘on Komiti. ‘E āvat ne hạifäegag ne tög ne ‘ại a’soko e, ö’fā ta Fatiaki Misau garue ‘e Labasa. Michael Houng Lee (engineer) rak’ák a’häe se Fa Majạu ta la hạiasoag la tuktuk sio tög ne ‘ại. Fāat ne puer se koroa, Ö’fa ta Garisau ‘Epeli la tög salan Fā Majạu ta Sokra’a la la’ se Labasa ma ö’fā ta Fatiaki Misau hoa’ iạ ma hạisok’ạkigen hạifäegag ne ‘ại ma Waiqele Sawmills, ‘e Savusavu. ‘Ại ne ho’am, ‘ại ne “form works” ta ‘e sisi, ne tū se’ ‘e ‘ại ne la a’es’ao’ák se laloag ne Ri Ha’ ta. Ti’ ne ‘ại ne ho’am kop la ‘truck’ la höt’ạkim se Suva, ka ho’am ke ‘e ‘shipment’ ‘eseat ’e Vanua Levu. Ö’fā ta Sukamanu Pene ta hạiasoagan la rē salam ‘e “barge” ne ‘oris kampane ta, Marine Pacific. ‘

Is ‘io hö’ ‘e terạni te ‘i ma ‘is räeräe ma Gagaj ‘Ạitu garue ‘e sal ‘oroi. Truck ‘e ‘oris hạ’ugame ‘e Suva, ‘block’ se ma sal ti’ ta ‘e muạ ne Ri Ha’ ta – ma motoka (traffic) po se ke la a’es’ao’ák hanhap ‘eseat. Suva City Council far’ák se Komiti la ‘ūt’ák mij pạu ‘ại ‘e trucks la a’tafān sal ta – ma na se Komiti terȧn hȧk la a’taf sal ta. Garue rạurạut sok la ho’im ‘ại ‘atakoa se pā ne rotu, ma silia ‘ại ne kop la sili. ‘E huạl ne Sepitempa, garue ta kamat se āroag’esea ne pear ta, a’ma’ma’ ma a’taf ne ūtut ne ri rot ta la fu’ạki e. Niu hū ōn (6) fū ‘e pear ta, ma ‘e reko kat ‘es ‘iạ fạit ra, niu hū ono kop la soa’ se ‘on hün pạu he ta ‘e sük jiạkjiạk het, la ‘ūt’ạkia. Garue te re mumuạ la po la architects, surveyors ma building engineers la re’ia ‘oris ‘profile’ ne pear ta, ma āf’ạkia (mark) ūtut ne lā/tutur vạlu (8 foundations) ne ri rot ta la ạ’u e. Ạ’uạg Ne Lā Ne Ri Rot Ta Ạ’ūạg ne lā vạl (8) ne Rī Rot ta, Komiti pa ‘es la a’vȧh ‘e huạl fol – la kamat ‘e Tisempa 1982 se huạl ne Fepueri ‘e fạu fo’ou ta. Ạ’ ne lā 8, ö’ö’fā a’es’ao’ák suki (spades), savo (shovels), korpā (crowbar), sük lālā (digging forks), ma ‘iạ fại (pickaxe) ‘e reko rotu kat ‘es misin garueag ra (machinery) la re’ia ạ’ ta.

‘E av he ta, kạu garueag ta kat ‘es ra ta ‘safety gear’ fak se fạpurou moumou (hard hats), ne säkänäv ne garue (boots), ne “gloves”. Ö’ö’fā ne garue ‘e ạ’uạg ne lā ne ri ta, hạ ‘oris ‘uhapa ‘e mál’ea ne roa, la ta’ag ‘oris “gloves”. Garue ta mah pạu ‘e reko ‘e ‘on kamatag he ta, ö’fā saghulu ma tā ‘esea ta kamat la re’ia ạ’ telue ta. Ö’ö’fā ‘i sasap se garue ta se ‘on a’ofiga. Ma ö’fā ma’oi hoi’ák leum la hạiasoag ‘e ‘on fakmuri, ka iris saghulu ma tā ‘i ta kamatan garue ta. Fā vạl ‘e kạugarueag te, fā ne Lopta – ‘is ‘uạ’uạ’ạkia ‘oris máür tutu ‘atakoa ‘e ‘oris huạg vahia, huạg konosi ma huạg fak fā. Ka tēet ne pumuạ se’, iris ‘atakoa ne hạiväeag se rogrog ‘i a’häe hö’ se av ta’ag ‘e huạg hoi ‘e ‘ofa ma rirife ma iris tape’ ma kat ‘inea ra ne iris po ma re tapen garue ta? ‘E terạni te ‘i ‘is ‘inea – ‘Ạitu ‘esea ta na se irisa huạg he ta se garue ta! ‘E āvat ne rē’e garue te, fūạg fak Huạ‘i sap’ȧk se Huá’ ta Fesaitu Taito, ma Fā Huá’ ta garue tape’ ma, ma kạu garue āgat ne ạ’ua lā ne ri rot ta. Huá’ ta gat ke āv nā fäeag tok ma a’nene’ȧk huạg se Fā Majạu ta ma ‘on kạu garueag ta.

Fạu ta 1983
Lal ne telua pa ‘es la fīt saghulu ma rua (12’). Ö’ö’fā kop la ạ’ fīt ōn (6’) se av het ne ‘iris hele’ se ‘soapstone’ ta, ma ạ’ fīt ōn (6’) hoi’ák se lopo. Ö’ö’fā ‘e laloag ne telua la ạ’ ma häe’ák pēar ta se pạkete, ma iris ö’ö’fā mamfua ne täe ‘e rērē täla fūtia pạkete se rērē ‘e lū. Mamạr he ta ‘e reko hạfu ma pear ta vilvil se iris ne täe ‘e lopo. Ạ’ telua rere’ia, ka ‘iạ ne la a’moumoua laloag ne tuturu (reinforcements) kop la ‘o’or ag’esea. Mah ne garue ta, ‘oris ‘uhapa po’ ka ār ‘u’u fak se for ne mafrop perper, ‘oa’oa ka moumou pạu. ‘E vạhiạg ne ạ’uạg ma ‘o’oroag
ne ‘ia (steel reinforcements) ne lā ne ri rot ta, Engineer kop la tior’ák ma ‘pass’ garue ta, ma ko ta telue ta pō la hahal simän. Te’ ma tēa’at ne Komiti re la motoka ”mix” simän ta la hahala telua ‘e reko pa kat ne ‘es ra la telua la hoi tạn ‘e reko ūạs ta.

Kạu garueag ta nā oris vahia ‘e garue te’is. ‘E pogit ne la kā se’ se kato’āg ne lāag ne Ri ta, ö’ö’fā garue ‘e pög ‘atakoa ta la a’vạhia garue ta. ‘E av het ne fā haharág ta Pene Samisoni leuof la peg’ạkia ‘iạ he ta se av ne ‘ate ta, iạ rokoaf se laloag ne telue ta ka kạu garueag ta mosear.
Kạu garueag ta kotä la mamafar ‘e av het ne iris a’fại se mak rot ta tōtō ‘e rer he ta. ‘E reko kat ‘es pạip tạn ra ‘el se ūtut ne iris garue sin, Rot ne lāag ne Ri ta a’sok ka iris kat po ra la jen ‘oris hạ’u, ma nōnō ma ‘e ‘oris hạ’ mama’ono ne garue ta.

‘E rán 18 ne Fepueri 1983, rotu a’sok ta kato’agat ‘e lāag ne Rī ta. ‘Uạ’uạ’ák se ‘Ạitu, kat es ta le’et ra’ ne ‘af’af ‘e av atakoāt ne garue ta rē
e. ‘Is ‘io hö’ ma räe tape’ ma ne ö’fā saghulu ma ta ‘i Gagaj ‘Ạitu fu’ák la iris tála ạ’ua telua ne lā ne Ri ta. ‘E reko, ‘e vạhiạg ne lāag ne Ri ta, ö’fā he his väe ūt ne la’ garue hot ‘e Suva, ma tá’ mane hạiasoagat ne iris po ma a’sok se fu’ạkiạg ne Ri Ha’ ta. ‘Is ‘uạ’uạ’ạkia Gagaj ‘Aitu.
Famör ne Garue ‘e Fu’ạkiạg ne Ri Rot Ta Kạu garueag ta kamat la ‘ūt la ma’oi ‘e āvat ne hahalag ne Lā ne Ri Ha’ ta a’vạhie. Fa haharág susuneia ne a’fại se garue ta, kamat la leuof ‘e pa hạiasoag, tape’ ma se iris räi’ fā ne Rot Katoliko ne mūạf – ‘Anise, Nataniela, Fakväe, ‘Ufamarata, Riạmkạu, Jotama, Visoni. Famör Majạu ne maj ne PWD ma ö’fa he his ne hạiasoag se ö’fā ta Sokra’a, iris ‘i ö’fā ta Pasirio, fa majạu ta Ripogtanu ma Tomasi, fā re mer ta Hánfiro, Malfạti, Matapule, ‘Aiveni ma Toutou. Ö’ö’fā la váh garue ‘e terán garue, ma ‘e terán Ā’ite, ma ko ta la’ se peār ne Rotu la garue ‘e fu’ạkiạg ne Ri Rot ta. Ö’ö’fā la garue la hele’ se he siạv he ta ne saghul he ta ‘e te’ ne pög ‘e (9pm-10pm) ma kotä iris hö’ se ‘oris hanua.

‘E kamatag ne garue pög ta, ö’ö’fā garue ke ‘e taf ne pūlol pensini – ma po ke la rē garue he his ‘esea. ‘E āvat ne pūlol ne mer ta ták se “site” ta, ma garue pög ta kamat la ‘ūt se muạ. Kạu garueag mea’mea’ het noh fūmou ‘e lag pā ne Ri Rot ta, ‘e reko iris kop la matạ’ se ‘ại ma te garueag ne mou se garue ta, ka iris kat tög ra. ‘E väeag ruạ ne fạu ta, Komiti a’fumou’ák la kamat la tög ta selen mea’mea’ het se kạu garueag te’ – $12 le’et ‘e gasavat. Ö’fa ta Garsau he’ kạu garueag te “Famör ne te’ ne āva” iris ne noh fūmou ‘e “worksite” ka noh iạtiạt la kamat garue ‘e mijarán ūs ta (1am).

Ö’ö’fā ne garue ‘e sạsi ne höt ‘ahại leuof tape’ ma la hạiasoag se garue ta, fak se ö’ö’fāa ne garue ‘e cable ship ta “Retriever”. Iris ma’oi ne garue ‘e fu’ạkiạg ne Ri Ha’ ta a’häe‘ȧk ne garue ta mah, ka sor pạu ‘e reko hạihanisiget ne fūp ‘e kạu garueag ta. Ö’ö’hạina ma Rái’ Rako ‘Es Väeag ‘e Garue ta Ö’ö’ hạiạn ne garue ‘e “worksite” ta nā oris vahia la ös te la’a se kạu garueag ta ‘e te’ ne terạni. Ö’ö’hạiạn ma’oi ne kat po ‘e ra la hele’ ‘e ‘worksite’ ta ‘e reko kạunohoga ne popot ne garue, la fūn te la’a ‘e oris hanua, ma ö’ö’fā nē sagaväne täla ho’oaf se ‘worksite’ ta. Hạina tape’ ma hạiasoag ‘e ‘o’or ne ‘ia (steel reinforcements) garue ag’ȧk ma hele’ se fupuạg ne Ri Ha’ ta. ‘E āvat ne garue ne laloag ne Ri Ha’ ta kamata e, ö’ö’hạina hạiasoag la pūl pateān palag ne fā’a, säntipepan (sandpaper) päega (pews), la iạtiạt la vanisa (varnish). Rái’ rako ne leuof ta väe la fūia fā’o, ne la hạiasoag se ö’ö’hạina ne ös te la’a.

Tē Fakhanis ma Hạiasoag ne Surum Garue ne ao selene kat fu’ ra ‘e av het ne Ri Ha’ ta fu’ạki. Kạumakag häke fe’en ma kikia ‘e te’ ne gasava, la po koroa ‘e tög’ák ne keke, fekei, ma te la’a, ‘e ‘ofese, ‘e ūt ne garue, ma ‘e muạ ne koroa titi’ ‘e Suva (Moris ta ma BP ta).
Hanis ma hạiasoag ‘on Gagaj ‘Ạitu täe tape’ ma se huạg ne ‘os kạinag Rotuạm ‘e ‘ūt tutu ‘e Fiti ma ‘e Rotuma, hele’ tape’ ma ‘e ‘os kạinag ‘e
Labasa. Te fakhanis fak selen ma te la’a hạiasoag a’ti pạu se koroa ne mou se fu’ák ne Ri Ha’ ta ma hag ne kạu garueag ta. ‘Os kạinag ma hensạsiạg ne Rot Katoliko ás tape’ ma se garue ta. Ö’ö’ Rot Katoliko ne ö’fa ta Vitori ma ö’hön ta Sosofine muạ’ạkia ta ás mumuạ se kạu garueag ta ‘e kamatag ne garue ta. Famör helav ma’oi ne ‘inea garue ta, ho’af faraoa ma te la’a se kạu garueag ta. Hele’ tape’ ma se iris
famör pesnes ne nā ‘oris misin garueaga la hạiasoag ‘e kamatag ne garue ta la aroag’esean pear ta.

Hahalag ne Pupui ne Ri Ha’ Ta Engineer, Michael Houng Lee, ta fā gagajat ne vakạia ma tior’ạkia garuet ne la re ‘e reko hahalag ne pupui ne Ri Ha’ ta. La pō la väe la re ‘e gasav fol. Ka nono ka garue ta la rē ‘e av ‘esea het, ma ‘e āvat ne garue ta la kamata e, ma la fu’ kikia ‘e vạhiạg ne garue ta. Kepoi ka ūset la vil, ma simänet ne hahal‘ȧk se’ kop la kä’kä’ ‘atakoa ma kir’ȧk. Engineer a’häe garue la po la váh’ ‘e laloag ne terȧn fol – la kamat ‘e rán fol ta ma la a’vȧh se Sapato ta.

‘E reko kat ‘es ‘crane’ het ra, ma kạu garueag ta la jön’ȧk simän ta ‘e ‘wheelbarrow’ se pupui ta ‘e rer he ta. Komiti ös truck simän ruạ la
hạiasoag se simän mixer mea’mea’ he ruạ ne mou se Rotu. Garue ne suạ simän ta, se jön’ȧk ne ‘wheelbarrow’ ma hahal ne pupui ta, kop la ‘plan ka time’ a’lelei.

Komiti fu’ák la Kạumakag häke la garue “shift” aoa’ het kạumakagat, ma jen la pō la ö’ö’fā la po la a’u’uạ mea’mea’. Ö’ö’hạina la ös te la’a ma tạnu la nōnō iạtiạt ma se kạu garueag ta. ‘E laloag ne garuet ne a’soko ‘e terȧn folu, Fā Majạu ta Sokra’a kop la tior’ạkia garue ne suạ simän ta, Rupeti Mua ne garue ‘injiniạ tape’ ma la osia ‘samples’ ne simänet ne la hahal’ia pupui ta, ka ö’fa ta Gạrsạu ‘Epeli täla ‘io kia garuet ‘e hahal ne pupui ta, la simän ‘e farfar he ta, la nōnō mat ma. Ö’fa fol ‘i kat jen ra – iris garue se av het ne garue ta a’vạhi e.
Garue ta kamat ‘e rȧn 20 ne Okotopa, Rȧn Häke, ‘e he hif he ta ‘e mijarán ta. ‘E pög ne Rȧn Liạm ta, garue ta sok’ȧk ma kikia ka ūạs malol pạūt vil sio ‘e Suva. Iris ne garue, pō la a’fại se tō ne ūạs ta ‘e Turạki ma ‘e ūt ne ‘el kạlum se peār ne Ri Ha’ ta. Ka kat ‘es ta jer ne ūạs het viliof se irisa ‘e laloag pa ne rotu. Garue ne hahalag ne pupui ta a’vȧh ‘e asoah pạu ne Ā’iạt ta. ‘E laloag ne aoa’ ne “shift” ‘on ta kạumakagat, iris na pạu ‘oris vahia ‘e ‘oris ao he ta. Te a’helavat la kel garue ta, hạina ma fa garue’ạkia ‘oris av he ta. Hạiạn haharág ma ö’ö’hạiạn ‘inos susuneia iris la foh ma a’hoia pạkete ‘e kirkiri ma fanfana la häe’ák se “mixer” se garue suạ simän ta. Rái’ fā haharág ta ma ö’ö’fā mamfuạ ne’ne’i ta jön’ạkia “wheelbarrow” simäne se pupui ta ‘e rērē, ma ö’ö’fā hoi’ák ‘e rērē la a’hoia ma a’marạria simänet ne nigi. “Shift” garue ta rere’ia ‘oris av he ta, ka kạumakagat ne la töh sin nōnō iạtiạt la garue’ạkia ‘oris av he ta. Fepfep’ia ma se pel he ta la piliạg’ák la hạijeneag ne “shift” ta la rē. Garue ta mah, ö’ö’fa váh se, ma aier ‘ūhap ma’oi po’, ka kat ‘es le’et ra kä’ȧk ne ra’ – Gagaj ‘Ạitu noa’ia. Te’is rē man ma’ oi ne Gagaj Jihova ‘Ạitu a’sok ‘e fu’ạkiạg ne Rī Ha’ ta.

Fạu ta 1984
Ö’ö’ hạiạn ne Rot Hán ta ‘e Kạumakag häke kamat la hag kạugarueag ta ‘e fạu fo’ou ta. Hensạsiạg ma kạu rot ne Rotuma hạiasoag tape’ ma se tela’a ma hag ne kạu garueag ta. ‘E huạl ne Okotopa, ‘e vạhiạg ne rotu ‘e Centenary, taunạ’it a’sok. Jemän ta ho’am se tạuná’ ta ne ‘is kop la áf häkaghul ma liạm hoi’ák ($45,000-) la a’vạhia garue ne fu’ák Rī Rot ta. Sūsū ti’ūt sok, ‘e reko a’häe ne Ri Rot ta la a’vȧh ka kal ‘es tinąu ra. Fekau ‘Erone Tomasi ne väe se Mạiro, ‘e laloag ne tạuná’ ta’ag. Fekạu ta leum la faksor’ạkia ma sạio’ kia ne hạiasoag tes ta Rotuma la po la rēem? ‘E laloag ne susu te’, Fekau Tomasi fäeag mah se kakại rot ‘atakoa ta. ‘E vạhiạg ne hạifäegag te’, kakại rotu a’fumou’ák la re ta “loan” áf häkeaghul ma liạm ($45,000).

‘E vạhiạg ne garue ‘e ta asoah het, ka Chief Manager ne National Bank of Fiji, Gordon Rank, fā fisi, iạ a’fại ne ö’fa ta Gạrsạu ‘Epeli la’ se ta
‘worksite’ het ‘e vạhiạg ne garue ‘e te’ ne terạni. ‘E asoah ta’ag, fa fis ta leu ag’eseaf ma ö’fa ta Gạrsạu se ‘worksite’ ta, la kelean ne garue tes ta Gạrsaạ la’ ma rere’ia ‘e te’ ne asoah ‘i? ‘E āvat ne iạ kele e se garue ta, iạ manaf – ma iạ sại’o’ tē ‘eseat se Gạrsạu, “How do you need to finish it”? Gạrsạu ‘ea “$45,000-” ma fa fis ta tög ma ‘eag, “You have it”! Praise the L-RD! Ö’fa ta Gạrsạu ‘e laloag ne Finance Committee ne Rot Uesele. Ka Rotu ‘bank’ ‘e Westpac ma kop la ‘ofes ne Rotu la nā puk ne ‘Guarantee’. ‘E av het ne ‘Ofes ne Rotu fạ’i e puk ta, loan ta pō, ma garue ne fu’ạkiạg ne ri ha’ ta a’vȧh. E rȧn 25 ne Tisempa, 1984, President ne Rot Uesele, Rev. Paula Niukula ta säea Rī Rot te’is. ‘Os kạinag ma ö’ö’ ‘e Rotuma reem ta la’ ko ne keleag lelei ta se säeag ne Ri Rot ta. Kato’agat ne säeag ne Rī Rot te’is, a’sok ‘e laloag ne terȧn ruạ.